وسواس فکری در دانش آموزان: علائم و راهکارها

شاید وقتی فرزندتان برای اولین بار در رستوران به شما می‌گوید: «تا دستانش را نشویید سر میز نمی‌نشیند»، به این که چقدر فرزند تمیزی دارد افتخار کنید، اما وقتی می‌بینید که چطور هر روز ۶ بار و حدود نیم ساعت دست‌ها را می‌شویند، احساس شما تغییر می‌کند و جای خود را به نگرانی می‌دهد. اما سوال اینجاست که آیا کودکان نیز درگیر وسواس فکری می شوند؟ بله، از هر ۱۰۰ کودک حدود ۱ تا ۲ نفر از OCD رنج می‌برند.

هنگامی که کودک از OCD رنج می‌برد، دائماً افکار مزاحم و ناخواسته را در مورد موضوعات مختلف تجربه می‌کند که به “وسواس” معروف هستند. همچنین این افکار منجر به «رفتارهای اجباری یا تشریفاتی» می‌شود که از کنترل او خارج است و او احساس می‌کند باید آنها را انجام دهد تا فشار آن افکار را از بین ببرد. اختلال وسواس فکری اجباری در کودکان، نه تنها کودکان بلکه کل خانواده را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در صورت عدم درمان، OCD کودک می‌تواند درگیر استرس در طول سال‌های مدرسه و مبارزه مادام العمر با ترس از انجام این اجبارها شود. بنابراین درمان تخصصی کودک مبتلا به OCD اجباری و ضروری است اما باید به موقع و با حمایت شما انجام شود.

در این مقاله تصمیم داریم فهرستی از راهکارهای مقابله با وسواس فکری کودک را ارائه کنیم تا ارتباط بین کودکان وسواسی با اعضای خانواده آنها تقویت شود. اگر مطمئن نیستید که با وسواس در کودکان چگونه برخورد کنید، شناخت این نکات به شما کمک می‌کند.

علائم وسواس در کودکان

در این قسمت به طور مختصر در مورد علائم وسواس در کودکان صحبت می‌کنیم. آشنایی با این علائم و نشانه‌ها می‌تواند به والدین کمک کند تا زودتر این اختلال را در فرزندشان تشخیص دهند. اولین نشانه ترس کودک از آلودگی است. ممکن است برخی فکر کنند که کودک این رفتار را از بزرگترها تقلید می‌کند و از آنها یاد گرفته است که باید از آلودگی و کثیفی دوری کند، اما باید بدانید که این ترس از کثیفی و نگرانی از آن در ذهن کودک وجود دارد و افکار هشدار دهنده دائماً در ذهن او تکرار می‌شوند. این افکار ذهنی کودک، باعث می‌شود کودک همیشه نگران خود و اطرافیانش باشد. ممکن است کودک زمان زیادی را صرف شستن دست‌ها یا استفاده از توالت یا حمام کند.

نشانه دیگر ترس از دست دادن والدین و اعضای خانواده است. برخی از کودکان اشیای خاص را جمع آوری می‌کنند و مجموعه خود را می‌سازند. برخی هنگام لباس پوشیدن فقط مدل خاصی از لباس را انتخاب کرده و از پوشیدن مدل‌های دیگر اجتناب می‌کنند. کودکان مبتلا به OCD نسبت به سازماندهی وسایل خود بسیار حساس هستند و اگر شخصی به آنها دست بزند و نظم و ترتیب وسایل آنها را به هم بزند، گریه می‌کنند و از این بابت احساس بدی پیدا خواهند کرد.

کودکان وسواسی همیشه به چیزی فکر می‌کنند و ممکن است آنها را ببینید که ساعت‌ها تنها در گوشه‌ای نشسته‌اند و فکر می‌کنند یا کارهای تکراری انجام می‌دهند. آنها جزئیات و رویدادهای زندگی را بسیار واضح‌تر از سایر اعضای خانواده می‌بینند و احساس می‌کنند. این مشکل قطعا کودک را آزار می‌دهد و آرامش زندگی او را به هم می‌زند.

بررسی علل وسواس در کودکان

بدون شک وراثت و عوامل ژنتیکی نقش برجسته‌ای در بروز افکار وسواسی در کودکان دارند. بر این اساس، احتمال شیوع OCD در کودکانی که هر یک از اعضای خانواده و بستگان درجه یک  آن ها این بیماری را دارند، بیشتر از سایرین است. ناگفته نماند که وقتی والدین کودک با OCD سروکار دارند، ۴ تا ۶ درصد احتمال دارد که این اختلال به فرزندانشان منتقل شود.

همچنین بروز سایر اختلالات اضطرابی مانند فوبیاهای اجتماعی در خانواده و والدین کودک یکی از موارد احتمالی اختلال وسواس فکری اجباری در کودکان محسوب می‌شود. یکی دیگر از عوامل مهم در بروز OCD عدم تعادل پیام رسان‌های شیمیایی به نام سروتونین در مغز است. طبق تحقیقات، کمبود سروتونین در مغز کودکان نقش بسزایی در بروز این عارضه دارد. در این راستا باید توجه داشت که استرس در کودکان نمی‌تواند محرک OCD باشد، اما این عامل می‌تواند علائم این اختلال را تشدید کند.

بر این اساس، تجربه کودک از استرس بیشتر، بستر مناسب برای ابتلای او به OCD را افزایش می‌دهد. شایان ذکر است که بروز حوادث آسیب زا در خانواده و حتی استرس امتحانات مدرسه نیز می‌تواند زمینه ساز وسواس در کودکان شود. در این زمینه باید توجه داشت که اختلالات وسواس فکری به اشکال و ویژگی‌های متفاوتی بروز می‌کند. بنابراین، برآورده کردن مکرر خواسته‌ها، چیزهایی مانند لباس پوشیدن و غذا خوردن یکسان، چک کردن مکرر مانند روشن و خاموش بودن چراغ‌ها، یا انجام تکالیف، همگی نمونه‌های متفاوتی از وسواس هستند.

درمان وسواس فکری در کودکان

راهکارهای درمان وسواس فکری در کودکان به شرح زیر هستند:

با فرزندتان در مورد وسواس او صحبت کنید

برای درمان OCD با کودک خود به روشی حمایتی صحبت کنید. یکی از راه‌های مقابله با وسواس کودک این است که چیزی متناسب با موقعیت کودک خود بگویید، مانند: متوجه شده‌ام که جوراب‌های خود را بر اساس رنگ و اندازه مرتب می‌کنی زیرا اضطراب زیادی داری.» بگویید که اختلالی به نام اختلال وسواس فکری-اجباری یا OCD می‌تواند باعث این رفتارها شود.

به فرزندتان بگویید که با مراجعه به روانشناس می‌توانیم صحت این فرض را تأیید کنیم. به کودک یادآوری کنید که شما یک خانواده هستید و می‌خواهید مهارت‌های مقابله‌ای را یاد بگیرید و به حل مشکل کمک کنید. به او توضیح دهید که می‌خواهید به کاهش افکار مزاحم او کمک کنید.

به کودک بیاموزید که وسواس خود را رها کند

OCD را با نام خنده دار یا تحقیر آمیز انتخاب کنید و این بیماری را با آن نام صدا بزنید. شما می‌توانید این نام‌ را از بین شخصیت‌های بد پیدا کنید، حتی می‌توانید آن را OCD بد نامید. در مورد OCD به صورت سوم شخص صحبت کنید. اجرای این استراتژی برای مقابله با وسواس کودک باعث می‌شود کودک شما وسواس خود را رها کند و تصویر بهتری از خود بسازد.

رفتارهای اجباری مربوط به وسواس کودک را به تعویق بیندازید

با کمک روانشناس به آرامی کودک خود را تشویق کنید تا اجبارهای ناشی از وسواس را به تدریج به تعویق بیندازد یا تغییر دهد. وقتی کودک به مرحله‌ای رسید که می‌تواند این رفتار را کاملاً رها کند، از او بپرسید: «آیا آنچه انتظار داشتید اتفاق افتاد؟ » یا «آیا به همان اندازه بد بود که انتظار داشتید؟ ». برای آموزش روش‌های مدیریت وسواس‌ها، به او توضیح دهید که اگر به مدیریت وسواس‌های خود با کمک درمانگر خود ادامه دهد، اضطراب او بدون نیاز به تکرار از بین می‌رود. اگر به آنچه که OCD از او می‌خواهد تسلیم شوید، مشکل حادتر می‌شود. در واقع، اگر او این رفتارها را انجام دهد، این بیماری فقط در ذهن او قوی‌تر می‌شود.

برای کاهش وسواس کودک، خودگویی مثبت را با او تمرین کنید

هنگام درمان وسواس در کودکان، هرگز قدرت تلقین را دست کم نگیرید. شما می‌توانید با مشاوره با درمانگر از کودک خود حمایت کنید. به عنوان مثال، از کودک بخواهید هنگام برخورد با وسواس، عبارات مثبت را در ذهن خود یا با صدای بلند تکرار کند. به عنوان مثال “من می‌توان این کار را انجام دهم” یا “اگر این کار را نکنم، هیچ اتفاقی نمی‌افتد”. این خودگویی‌های مثبت اثر فوری ندارد، اما به تدریج بر ناخودآگاه کودک اثر می‌گذارد و وسواس‌های او را کاهش می‌دهد. در واقع می‌توان گفت این تکنیک یکی از موثرترین راه‌های کاهش وسواس کودکان است که با تکرار یک عبارت آرامش بخش سعی در کنترل وسواس کودک دارد.

کودک را در راه غلبه بر وسواس تحسین کنید

فرزند شما در فرآیند غلبه بر OCD بیش از هر چیز دیگری به تحسین نیاز دارد. شما می‌توانید با اجرای راهبردهای مقابله‌ای به فرزندتان کمک کنید. همچنین بهتر است راهکارهای آموزش داده شده توسط درمانگر را با کودک در منزل تمرین کنید. همانطور که این تمرینات را انجام می‌دهید، به هر پیروزی کوچک فرزندتان در غلبه بر OCD توجه داشته باشید و او را به خاطر تلاش‌هایش تحسین کنید. اگر فرزند شما بتواند رفتار اجباری را به تاخیر بیاندازد یا حتی اندکی تغییر دهد، به تشویق نیاز دارد. این نشان می‌دهد که چقدر به داشتن فرزند سخت کوشی مانند او افتخار می‌کنید.

جعبه نگرانی برای وسواس‌های کودک درست کنید

در این روش با کمک فرزندتان جعبه‌ای درست می‌کنید که هر بار که کودک از رفتارهای اجباری خود دست می‌کشد، نگرانی‌های خود را از انجام ندادن آن کارها می‌نویسد یا ترسیم می‌کند و در جعبه قرار می‌دهد. این به کودک شما کمک می‌کند تا به جای تمرکز بر افکار وسواسی، نگرانی‌های خود را جدا کند. سپس در طول جلسه درمان این موضوع را با روانشناس در میان بگذارید.

در درمان وسواس کودک کمک و حمایت کنید

دانستن اینکه شما تنها نیستید می‌تواند به شما در مدیریت OCD و کاهش استرس ناشی از آن کمک کند. به اشتراک گذاشتن داستان‌های موفقیت خود با والدین دیگر می‌تواند به شما امید و اعتماد به نفس بدهد. این فرآیند دو طرفه است. یعنی اگر حمایت کنید، حمایت می‌شوید. می‌توانید با یک جستجوی ساده در اینترنت و یا مشورت با روانشناس فرزندتان به سایر والدینی که دچار این مشکل شده‌اند دسترسی پیدا کنید.

برای ایجاد یک محیط امن و حمایتی، به همسر و سایر اعضای خانواده خود در مورد وسواس کودک اطلاع دهید و آنها را برای کمک به فرزندتان بسیج کنید. اغلب عدم تمایل والدین به مشارکت و مسئولیت پذیری ریشه در ترس دارد. این بدان معنا نیست که آنها نمی‌خواهند به درمان OCD در کودکان کمک کنند. اما باید این ترس را کنار بگذارید.

دیگران را از وسواس کودک آگاه کنید

در مورد OCD فرزندتان به دیگران بگویید. با روانشناس مدرسه فرزندتان برای اجرای راهکارهایی برای کاهش وسواس فکری کودکتان همکاری کنید. این همکاری یک برنامه واحد و موفق را در درمان وسواس در کودکان تشکیل می‌دهد. وارد کردن دیگران به جریان، نحوه برخورد با رفتارهای وسواسی کودک را مشخص می‌کند. روانشناسان معتقدند استفاده از این تکنیک به ظاهر کوچک نقش مهمی در درمان وسواس دارد.

درمان دارویی وسواس در کودکان را جدی بگیرید

درمان OCD در کودکان اغلب دارای دو جزء است. گاهی اوقات درمانگر کودک، درمان دارویی را یکی از مهم‌ترین راه حل‌های مقابله با وسواس‌های کودکان می‌داند. در چنین شرایطی با پزشک کودک خود مخالفت نکنید و بگذارید درمان به درستی پیش برود. حتماً دستورالعمل‌های داروهای تجویز شده را دنبال کنید. بدون مشورت با پزشک تجویز کننده هیچ تغییری در دوز داروی کودک خود ایجاد نکنید. زیرا این امر می‌تواند منجر به تشدید علائم شود و کودک را در معرض آسیب جدی قرار دهد. در صورت مشاهده هر گونه عوارض جانبی، فورا به پزشک خود اطلاع دهید. لطفا توجه داشته باشید که کاهش رفتار اجباری کودک به معنای عدم نیاز به دارو نیست و باید با مشورت درمانگر و پزشک کودک انجام شود.

غلبه بر وسواس کودک مستلزم یک قرارداد خانوادگی است

هدف اصلی از انعقاد قرارداد خانوادگی این است که همه اعضای خانواده از جمله کودک مبتلا به OCD با یکدیگر همکاری کنند تا بهترین راهبردهای مقابله با OCD را در کودکان به اجرا در بیاورند. تعیین اهداف خانواده هنگام درمان کودکان مبتلا بهOCD، تعارض را کاهش می‌دهد، خانواده را حفظ می‌کند و بستری را برای کودک مبتلا به OCD فراهم خواهند کرد تا در شرایط بهتر با این اختلال مبارزه کند.

این کانون خانواده مهمترین نقش را در کاهش وسواس کودک ایفا می‌کند. مهم است که همه اهداف به وضوح بین کودک و اعضای خانواده درگیر در قرارداد تعریف شده و توافق شده باشد. اگر محیط کودک شما حمایت کننده نباشد، یا اگر قوانینی را در خانه بدون رضایت فرزندتان اجرا کنید، ممکن است متوجه شوید که درمان OCD فرزندتان و برنامه‌های خانوادگی شما نتیجه معکوس دارد.