علل پرخاشگری در دانش آموزان و راهکارهای حل مشکل

رفتار پرخاشگرانه یکی از شایع‌ترین اختلالات رفتاری انسان است. بر اساس مطالعات انجام شده درصد زیادی از مشکلات رفتاری کودکان با عناوین مختلف مربوط به پرخاشگری است. وجود نظریات مختلف در این مورد حکایت از پیچیدگی موضوع دارد، پرخاشگری از نظر علمی نوعی گرایش در انسان است که به صورت ضربه زدن، کشتن و تخریب خود را نشان می‌دهد. آنچه که شخص در پاسخ به یک رفتار بیان می‌کند و نشان می‌دهد به گونه‌ای است که باید گفت مناسب عمل یا رفتار طرف مقابل نیست.

• پیشنهاد ویژه: نرم افزار مدیریت مدارس

ظهور این امر نشان از عصیان و انقلاب در فرد دارد و حاکی از وجود احساساتی است که فرد از گفتن آن می‌ترسد و دردی در او وجود دارد که نمی‌تواند آن را برطرف و جبران کند و ناگزیر از دیگران انتقام می‌گیرد، هر چند این رنج برمی گردد. فروید معتقد است که پرخاشگری غریزی و طبیعی است و افراد با این قدرت متولد می‌شوند.

تعریف پرخاشگری

پرخاشگری رفتاری است که هدف آن آسیب رساندن به خود یا دیگری خواهد بود.

در این تعریف، قصد شخص مهم است، یعنی رفتار پرخاشگرانه با هدف آسیب رساندن به دیگران یا خود انجام می‌شود. اعمال پرخاشگرانه شامل رفتارهای پرخاشگرانه فیزیکی و کلامی مانند تهدید، مشاجره کلامی و در برخی موارد منجر به دعوا و کتک زدن می‌شود.

کارشناسان حوزه علوم اجتماعی در مورد پرخاشگری به دو دسته تقسیم می‌شوند. گروهی معتقدند که پرخاشگری ذاتی و فطری است و گروهی دیگر آن را نتیجه‌ای اکتسابی در اثر عوامل اجتماعی می‌دانند. پرخاشگری چه فطری و چه اکتسابی باشد، نباید منکر این شد که خانواده، مدرسه و جامعه نقش مهمی در تشویق رفتار پرخاشگرانه در افراد دارند.

چگونه بفهمیم دانش آموزی پرخاشگر است؟

رفتارهایی که یک فرد و دانش آموز پرخاشگر نشان می‌دهد عبارتند از:

• سرپیچی از قوانین و تضییع حقوق دیگران یا دشمنی
• رفتار توهین آمیز نسبت به دیگران و به ویژه معلمان
• عدم شرکت در فعالیت‌های گروهی
• نزاع با دوستان، همسالان و حتی معلمان
• تخریب
• اذیت کردن دیگران
• جر و بحث
• حال بد

دانش آموزان مبتلا به اختلال پرخاشگری می‌توانند به هر مشکل کوچکی واکنش نشان دهند و به سرعت کنترل خود را از دست داده و شروع به دعوا کنند. زمانی که این مشکل پیش می‌آید تا حد مشاجره لفظی و خروج بدون اجازه از کلاس و در حضور دوستان و همکاران به صورت دعوا، ضربه زدن، پرتاب اشیا و حمله به طرف مقابل پیش می‌رود.

پرخاشگری از دیدگاه روانشناسان

پرخاشگری رفتاری است که هدف آن صدمه زدن به خود یا شخص دیگری خواهد بود. در این تعریف، نیت فرد مهم است. یعنی رفتاری پرخاشگرانه‌ تلقی می‌شود که عمداً برای صدمه زدن به شخص یا خود انجام خواهد شد. پرخاشگری برای توصیف گروهی از رفتارهای برون گرا به کار می‌رود که همه با نقض حقوق سایر اعضای جامعه مشخص می‌شود. این رفتار رایج است. اعمال پرخاشگرانه شامل رفتارهای پرخاشگرانه فیزیکی و کلامی مانند تهدید، مشاجره کلامی و غیره و همچنین تخریب اموال هستند.

برخی از روانشناسان پرخاشگری را به عنوان رفتاری می‌دانند که به دیگران آسیب می‌رساند. پرخاشگری می‌تواند فیزیکی، کلامی و یا به صورت تضییع حقوق دیگران باشد. روانشناسان بین پرخاشگری ابزاری و پرخاشگری خصمانه تمایز قائل شده‌اند.

اولین سوالی که در مورد رفتارهای نابهنجار انسان، به ویژه مشکلات رفتاری مانند پرخاشگری پرسیده می‌شود، این است: علل پرخاشگری چیست؟

از بررسی و بررسی علل پرخاشگری دانش آموزان با استفاده از نظرات کارشناسان علوم اجتماعی و علوم اعصاب و نتایج تحقیقات می‌توان عوامل شخصیتی، عوامل مدرسه، عوامل اجتماعی و عوامل خانوادگی را به عنوان عوامل پرخاشگری دانش آموزان شناسایی کرد.

منشا و ریشه پرخاشگری

ابن سینا در این باره می‌گوید: اصل و اساس پرخاشگری می‌تواند غریزی باشد و وجود چنین قدرتی برای حفظ ذات، هماهنگ و سازش با نظام تکوین است.

در مورد منشاء و ریشه پرخاشگری باید به چندین مورد اشاره کرد:

منشأ غریزی و طبیعی:

کودک از بدو تولد دارای آماده پرخاشگری است که تجلی آن به صورت جنگ، دفاع، نزاع‌های شخصی و درگیری‌های دسته جمعی در افراد خواهد بود.

زمینه اجتماعی:

گروهی از روانشناسان این حالت را نتیجه یادگیری اجتماعی و تخصیص‌های آن می‌دانند و می‌گویند: نارضایتی فرد از محیط و اطرافیان و عقده‌هایی که از والدین، رئیس، معلم و مدرسه دارد، باعث این حالت می‌شود.

خاستگاه غریزی و اجتماعی:

شاید بهترین نظریه این باشد که این حالت منشأ غریزی و اجتماعی در انسان دارد، یعنی منشأ آن در انسان غریزی است. پرخاشگری در همه افراد به صورت کم و بیش آشکار و پنهان وجود دارد، اما به تدریج و از طریق اکتساب دامنه آن گسترش می‌یابد.

عدم توجه و محبت:

یکی دیگر از دلایل پرخاشگری، عدم توجه و محبت به کودک است. به خصوص در دوران کودکی، طرد شدن کودک توسط والدین یا جدایی آنها او را پرخاشگر می‌کند، همچنین عدم وجود پدر یا اعتیاد والدین عاملی است که رفتار پرخاشگرانه را تقویت می‌کند.

راهکار‌های اصلاحی برای از بین بردن پرخاشگری

مهم است که دانش آموز بفهمد استفاده از پرخاشگری برای رسیدن به هدف ممکن یا درست نیست. داشتن قدرت خوب است، اما استفاده وحشیانه از آن نامطلوب خواهد بود. برخی از راهکارهای اصلاحی برای از بین بردن پرخاشگری در دانش آموزان به شرح زیر هستند:

اقدام برای رشد فکری:

در زمان پرخاشگری نباید بر سر دانش آموزان عصبانی شد و فریاد زد. این روش ممکن است فورا کار کند، اما در دراز مدت بی فایده است. شما باید بحث را کنار بگذارید و سعی کنید به تدریج آگاهی و تفکر او را بالا ببرید و رفتار را اصلاح کنید.

آگاهی از حقوق دیگران:

این یک ضرورت حیاتی است که دانش أموزان حقوق و تکالیف خود را در قبال دیگران بدانند و متوجه شوند چه موضعی در قبال طرف مقابل داشته باشند تا مبادا احساس کنند که والدین و احتمالاً دیگران موظف به تحمل رفتاری هستند که از خود نشان داده‌اند.

آگاهی از زشتی اقدام:

فرد باید بداند که با پرخاشگری مرتکب عمل ناخوشایندی شده است و هرگز به ضربه زدن و تخریب و پرخاشگری و فحش دادن بسنده نکند.

رفع خطاها و موارد استثنا:

حذف این عامل نقش استثنایی و اساسی در کنترل پرخاشگری دارد.

ایجاد یک محیط صمیمی:

با ایجاد روابط دوستانه و محیطی گرم و صمیمانه، تا حد زیادی زمینه اصلاح و تعدیل او فراهم می‌شود و او به زشتی این امر پی می‌برد و به تأمل و تقابل می‌پردازند.

ایجاد سرگرمی و اشتغال:

بیکار بودن و نداشتن وظیفه‌ای که فرد را مشغول کند، او را بی حوصله و آماده برای پرخاشگری می‌کند. اگر پرخاشگری ناشی از علل فیزیولوژیکی باشد، مراجعه به پزشک و مصرف دارو و درمان بسیار ضروری است. بدیهی است که در این شرایط می‌توان انواع مختلفی از درمان را اعمال کرد، به طور کلی باید زمان بیشتری را به افراد مبتلا به این مشکل اختصاص داد. باید با برنامه ریزی حساب شده راه حل‌های مناسب ارائه داد تا هم فرد پرخاشگر و هم اطرافیانش بتوانند زندگی راحتی داشته باشند و از بودن در کنار هم لذت ببرید.

دلایل پرخاشگری

برخی از مهم ترین دلایل پرخاشگری در دانش آموزان به شرح زیر است:

دلایل شخصیتی:

شخصیت نشان دهنده توانایی پیش بینی کاری است که فرد در یک موقعیت خاص انجام خواهد داد. بر اساس ایده‌های سزار لمبروزو، جرم شناس و بنیانگذار انسان شناسی جنایی ایتالیایی، ارتباط نزدیکی بین ناتوانی جسمانی از یک سو و جنایت از سوی دیگر وجود دارد. او ادعا می‌کند که بین ویژگی‌های شخصیتی مانند برون‌گرایی و رفتار انحرافی ارتباط وجود دارد: یک برون‌گرا ماجراجو و مغرور است، او سریع واکنش نشان می‌دهد، او تمایل به پرخاشگری دارد، به راحتی عصبانی می‌شود، احساساتش تحت کنترل او نیست، او بدون فکر عمل می‌کند.

سازمان روانی فرد به گونه‌ای است که به هر عامل تهدید کننده‌ای واکنش نشان می‌دهد و معمولاً یکی از رایج‌ترین واکنش‌ها به ناامنی پرخاشگری است و شکست هسته مرکزی شخصیت فرد را مورد حمله قرار می‌دهد و آن را از بین می‌برد. وضعیت نامناسب روحی ناشی از بیماری‌های روحی و روانی، بحران بلوغ و برخی از ویژگی‌های رفتاری افراد مانند ترس و هیجان، احساس حقارت، غرور و… منجر به پرخاشگری می‌شود.

دلایل خانوادگی:

سختگیری، خشونت، سرزنش و تحقیر والدین مستبد آثار مخرب و جبران ناپذیری بر ساختار شخصیتی کودکان و نوجوانان بر جای می‌گذارد و احساس بی کفایتی، ترس و انزوا، ناتوانی در برقراری روابط عاطفی و اجتماعی، عدم تحمل و پرخاشگری و … نتیجه چنین رفتارهای نسنجیده و نابخردانه والدین است.

دلایل آموزشی:

تحقیقات انجام شده به ارتباط بین پرخاشگری و مشکلات یادگیری اشاره دارد. پرخاشگری با عملکرد ضعیف تحصیلی و شکست در مدرسه همراه است. پرخاشگری یک پاسخ رایج به شکست است، اگرچه افراد همیشه واکنش‌های پرخاشگرانه آشکار نشان نمی‌دهند و آنها را در درون خود سرکوب می‌کنند.

علل اجتماعی:

پرخاشگری ناشی از شکست اساسی یا یادگیری و مشاهدات محیطی است. تحقیق بندورا در سال ۱۹۷۳ نشان داد که پرخاشگری جنبه کاملاً تقلیدی دارد و از طریق مشاهده به دست می‌آید.

طرد شدن یا شیوه‌های نادرست تنبیه در افزایش پرخاشگری نقش دارد. براساس افزایش پرخاشگری در جامعه صنعتی و شهری امروزی، برخی وسایل ارتباط جمعی را عامل ایجاد این پدیده می‌دانند که شامل فیلم‌ها، مجلات، روزنامه‌ها، کتاب‌ها و… تلویزیون، ویدئو، ماهواره شامل تصاویر و محتوای مربوط به خشونت، تجاوز و جنایت هستند.

علل و مشکلات مدرسه:

رفتارهای انضباطی نادرست، تبعیض، معاشرت با دوستان ناباب، تحقیر و برچسب زدن به دانش آموزان از عوامل ایجاد پرخاشگری در مدرسه هستند.

برخی از دلایل دیگر

• رسانه‌های مختلف
• محرومیت (مسدود کردن راه رسیدن به اهداف افراد در جامعه، شکست)
• برخی رفتارهای افراد جامعه در تعاملات روزمره

راهکارهای لازم برای کنترل پرخاشگری

اصلی‌ترین راهکارهای کنترل پرخاشگری در دانش آموزان به شرح زیر هستند:

• صمیمیت ضروری است زیرا نقش مهمی در کاهش پرخاشگری دارد. بسیاری از رفتارهای خشونت آمیز ناشی از عدم صمیمیت بین طرفین است. صمیمیت زمانی افزایش می‌یابد که اعضای خانواده درگیر زندگی باشند. اعتماد به مشارکت بین اعضای خانواده نیز باعث ایجاد صمیمیت می‌شود.
• تأمل و سکوت. یکی از بهترین راه‌های کنترل خشونت خانوادگی این است که رفتار خود را در هنگام تحریک یکی از اعضای خانواده، کنترل کنید. بهترین کار در این مدت این است که دیگران آرام بگیرند تا فرد بتواند آرامش خود را به دست آورد و سپس در یک زمان مناسب با یکدیگر گفتگو کنند.
• تخلیه یعنی عدم پاسخ مستقیم به خشونت. تحقیقات جدید نشان می‌دهد که پرخاشگری کلامی و حتی فیزیکی خشم را کاهش نمی‌دهد، بلکه آن را افزایش می‌دهد.
• مدل پرخاشگری غیر پرخاشگرانه (پیاده روی و …) تحقیقات نشان داده است که افراد عادی که پرخاشگری خود را بدون رفتار پرخاشگرانه نشان می‌دهند، پس از آن میزان پرخاشگری کمتری داشته‌اند، اما به طور کلی این روش چندان مؤثر نیست.
• تنبیه یکی از ابزارهای اجتماعی در طول تاریخ برای کاهش خشونتی بوده است که برای جلوگیری از خشونت و سایر رفتارهای پرخاشگرانه به کار می‌بردند، اما اکنون دانشمندان بر این باورند که تنبیه به طور موقت خشونت کنونی را متوقف کرده و در دراز مدت آن را معکوس می‌کند و به طور مستقیم آن را تقویت خواهد کرد. در حال حاضر تنبیه بدنی توسط سازمان بهداشت جهانی ممنوع است.
• صحبت در مورد مشکل بهترین راه برای رهایی از پرخاشگری است. اما در لحظه‌ای که پرخاشگری به بالاترین حد خود می‌رسد، یکی از طرفین باید سکوت کرده و سعی کند آرام شود، پس از آرام شدن طرفین و گذشت مدتی، با آرامش به بحث در مورد موضوع بپردازید، به یکدیگر اهمیت دهید و مشکل را حل کنید.

سخن پایانی

برای درمان پرخاشگری اولین قدم شناسایی و یافتن علت یا علل پرخاشگری است که با شناخت این عوامل می‌توان همکاری لازم را برای کاهش سطح و شدت پرخاشگری انجام داد. مثلاً تأمل، نشان دادن صبر و خونسردی در مواقع پرخاشگری، اجرای عدالت در خانه، پاسخگویی به نیازهای کودکان و جوانان، ایجاد فضای آزادی کنترل شده، ایجاد سازش با دیگران، تشویق بازی گروهی و رعایت قراردادها در زندگی، بخشش و انتقاد درست را به فرزندان یاد می‌دهد و مانع پرخاشگری آنها می‌شود.