محیط مدرسه، یکی از مهم‌ترین فضاهای اجتماعی است که دانش‌آموزان بخش قابل توجهی از دوران کودکی و نوجوانی خود را در آن سپری می‌کنند. در این فضا، دانش‌آموزان با یکدیگر تعامل داشته و تجربه‌های متفاوتی از همکاری، دوستی، رقابت و گاه تعارض را تجربه می‌کنند. تعارض در محیط آموزشی، پدیده‌ای اجتناب‌ناپذیر است؛ چرا که دانش‌آموزان با پیشینه‌های فرهنگی، خانوادگی و شخصیتی گوناگون در کنار هم قرار می‌گیرند و هر کدام ارزش‌ها، باورها یا اهداف خاص خود را دارند.
تعارض می‌تواند در اشکال مختلفی نظیر اختلاف نظر بر سر مسائل درسی، تعارضات شخصی میان گروه‌های دوستی، نزاع بر سر منابع مشترک (مانند ابزارهای آموزشی یا فضای فیزیکی کلاس) و حتی درگیری‌های کلامی یا فیزیکی بروز پیدا کند. اگرچه وجود تعارض در مدارس در نگاه نخست امری منفی به نظر می‌رسد، اما مدیریت درست آن از سوی دانش‌آموزان، معلمان و مسئولان آموزشی می‌تواند نه تنها از پیامدهای نامطلوب پیشگیری کند، بلکه به فرصت‌های یادگیری مهارت‌های مهم زندگی همچون همزیستی و همدلی منجر شود.
در این مقاله، ابتدا مفهوم تعارض و دلایل بروز آن در محیط آموزشی مورد بررسی قرار می‌گیرد. سپس راهکارها و روش‌هایی برای حل تعارض در میان دانش‌آموزان ارائه خواهد شد و در ادامه، اهمیت تقویت همزیستی و همکاری میان آن‌ها توضیح داده می‌شود. در پایان به نقش معلمان، والدین و نظام آموزشی در شکل‌دهی به مهارت‌های حل تعارض و همزیستی پایدار در دانش‌آموزان پرداخته خواهد شد.
تعارض در محیط آموزشی چیست؟
تعارض، وضعیتی است که در آن دو یا چند فرد یا گروه بر سر موضوعی مشترک یا نگرشی متفاوت دچار ناسازگاری می‌شوند. در مدرسه، تعارض می‌تواند میان دانش‌آموزان، دانش‌آموز با معلم، یا حتی میان گروه‌های مختلف (کلاس‌ها، انجمن‌ها، تیم‌های ورزشی و غیره) رخ دهد. ریشه تعارض در محیط آموزشی معمولا به یکی از عوامل زیر بازمی‌گردد:
- تفاوت در اهداف و نیازها: ممکن است دانش‌آموزان، اهداف تحصیلی یا اجتماعی متفاوتی داشته باشند. به طور مثال، دانش‌آموزی می‌خواهد سریع‌تر به نتایج درسی برسد و دیگری ترجیح می‌دهد روند یادگیری آرام‌تری داشته باشد.
- تفاوت در ارزش‌ها و باورها: برخی دانش‌آموزان بنا بر پیشینه خانوادگی یا فرهنگی، الگوهای رفتاری و هنجارهای متفاوتی دارند. این تفاوت در ارزش‌ها، بستر بالقوه‌ای برای بروز تعارض می‌شود.
- محدودیت منابع: اگر دو یا چند دانش‌آموز بر سر استفاده از تجهیزات رایانه‌ای، کتاب‌های مرجع یا حتی زمان محدود زنگ تفریح با هم در رقابت باشند، احتمال بروز تعارض بیشتر است.
- سوءتفاهم‌های ارتباطی: عدم مهارت در بیان صحیح احساسات یا درک نادرست پیام‌های دیگران، می‌تواند باعث شکل‌گیری اختلاف و تشدید آن شود.
درک دقیق چیستی تعارض و شناسایی عوامل کلیدی بروز آن، نخستین گام در مسیر مدیریت و حل تعارض در محیط مدرسه است.
دلایل اصلی بروز تعارض در مدارس: عوامل موثر و تحلیل آن‌ها
عوامل گوناگونی می‌توانند بروز تعارض در میان دانش‌آموزان را تشدید کنند یا در عین حال مانع از حل آن شوند. این عوامل به طور کلی در دسته‌بندی‌های زیر قرار می‌گیرند:
۱. عوامل فردی: ویژگی‌های شخصیتی نظیر خشم زودهنگام، کمبود اعتماد به نفس یا عدم مهارت در مدیریت هیجانات می‌تواند فرد را مستعد ورود به تعارضات سازد. همچنین، دانش‌آموزانی که مهارت ارتباط موثر ندارند، احتمال بیشتری وجود دارد که در موقعیت‌های اجتماعی دچار سوءتفاهم شوند.
۲. عوامل محیطی: جو عمومی مدرسه، سبک مدیریت کلاس توسط معلم، قوانین انضباطی و فضای فیزیکی می‌تواند بر شکل‌گیری یا حل تعارض اثرگذار باشد. به عنوان مثال، فضای محدود کلاس یا حیاط کوچک با جمعیت زیاد، احتمال برخورد فیزیکی و تنش را بالا می‌برد.
۳. عوامل فرهنگی و خانوادگی: نگرش والدین نسبت به خشونت یا شیوه‌های حل اختلاف، مستقیما در رفتار دانش‌آموزان نمود پیدا می‌کند. اگر در خانواده، اختلافات از طریق گفت‌وگو حل شود، دانش‌آموز نیز این الگو را در مدرسه به کار می‌گیرد. اما خانواده‌هایی که تعارض‌هایشان را با خشونت یا رفتارهای پرخاشگرانه پیش می‌برند، فرزندان را نیز به همان مسیر سوق می‌دهند.
۴. عوامل گروهی و هویتی: در برخی مدارس، گروه‌بندی‌های دانش‌آموزان بر اساس علایق یا ویژگی‌های مشترک می‌تواند همزیستی مثبت را تقویت کند. با این حال، ایجاد هویت‌های گروهی متضاد، در صورتی که بر پایه حذف دیگری یا تبعیض باشد، ممکن است جرقه تعارض را بزند و آن را تداوم بخشد.
تاثیرات منفی تعارضات حل نشده بر دانش‌آموزان
حل تعارض اگر در زمان مناسب و به صورت صحیح انجام نشود، پیامدهای نامطلوبی به همراه دارد که بر سلامت روانی، اجتماعی و تحصیلی دانش‌آموزان تاثیر منفی می‌گذارد:
۱. افت تحصیلی: دانش‌آموزانی که درگیر تنش و تعارض مداوم هستند، احتمالا تمرکز کم‌تری بر یادگیری خواهند داشت و این امر منجر به افت عملکرد تحصیلی می‌شود.
۲. کاهش اعتماد به نفس و انگیزه: تعارضات مکرر، احساس ناامنی و استرس را افزایش می‌دهد و دانش‌آموز ممکن است دچار احساس بی‌ارزشی یا ترس از حضور در مدرسه شود.
۳. تقویت الگوهای خشونت‌آمیز: وقتی تعارض‌ها بدون راه حل مسالمت‌آمیز باقی بمانند، ممکن است دانش‌آموزان راهکارهایی مانند خشونت فیزیکی یا کلامی را به عنوان ابزار غالب یاد بگیرند و این چرخه به تنش‌های جدی‌تر دامن بزند.
۴. تخریب فضای همزیستی: فضای آموزشی اگر به محلی برای درگیری‌های مداوم تبدیل شود، حس همکاری و دوستی را تضعیف می‌کند و مانع از شکوفایی استعدادهای فردی و گروهی خواهد شد.
به همین دلیل، مدارس ملزم‌اند تا با بهره‌گیری از استراتژی‌های گوناگون، از تشدید تعارض جلوگیری کرده و در صورت بروز، آن را به شیوه‌های سالم مدیریت و حل کنند.
راهکارهای موثر برای حل تعارضات میان دانش‌آموزان
حل تعارض به معنای یافتن راهکارهایی است که بتواند منافع و نیازهای هر دو طرف درگیر را تا حد امکان تامین کند. در حوزه دانش‌آموزی، راهبردهایی که هم متناسب با سن و فضای مدرسه باشد و هم جنبه آموزشی داشته باشد، بسیار کارآمد خواهد بود، این راهبردها شامل موارد زیر است:
۱. گفت‌وگوی سازنده (Problem-Solving Dialogue)
در این روش، معلم یا ناظم مدرسه با حضور طرفین تعارض، جلسه‌ای برگزار می‌کند و ابتدا به هر دو نفر فرصت می‌دهد تا بدون قطع کردن صحبت، دیدگاه خود را بیان کنند. سپس از آنان می‌خواهد به احساسات، نگرانی‌ها و نیازهای یکدیگر گوش دهند. در ادامه، راه‌حل‌های ممکن مطرح می‌شود و هر دو طرف متعهد می‌شوند بهترین راهکاری را که کم‌ترین ضرر و بیشترین منفعت را برای همه دارد، انتخاب کنند. هدف، رسیدن به یک توافق مشترک بر پایه همدلی و درک متقابل است.
۲. میانجی‌گری همسالان (Peer Mediation)
در برخی مدارس، دانش‌آموزانی که مهارت‌های ارتباطی بالاتر و قدرت حل مسئله خوبی دارند، آموزش‌های ویژه‌ای می‌بینند تا در صورت بروز تعارضات جزیی میان دوستان خود، به عنوان میانجی وارد عمل شوند. میانجی‌گری همسالان روشی محبوب در بسیاری از کشورهای پیشرفته است؛ زیرا حس مسئولیت‌پذیری را در دانش‌آموزان تقویت می‌کند. البته نظارت یک بزرگسال آگاه هم ضروری است تا روند گفتگو به درستی پیش برود.
۳. نوشتن توافق نامه
پس از توافق دو دانش‌آموز بر سر یک راهکار، می‌توان یک توافق نامه کتبی تهیه کرد و آن را به امضای طرفین رساند. این کار، جنبه رسمی و مسئولانه‌ای به توافق می‌بخشد و طرفین را به پایبندی در اجرای آن تشویق می‌کند. وجود نسخه‌ای از این توافق در پرونده کلاس یا نزد معلم، تضمینی است که هرگاه اختلاف دوباره بالا گرفت، به آن استناد کنند و مانع از بازگشت به نقطه صفر شوند.
۴. مشارکت والدین در موارد حاد
اگر تعارض به اندازه‌ای بالا گرفته باشد که سلامت عاطفی یا جسمی دانش‌آموزان در خطر باشد، یا اگر تلاش‌های درون مدرسه‌ای به نتیجه نرسد، دعوت از والدین و برگزاری جلسه مشاوره مشترک ضروری است. در این جلسات، هدف آن است که والدین از شرایط آگاه شوند و با مشارکت آن‌ها، راهکاری جامع‌تر برای حل تعارض شکل بگیرد.
نقش مهارت‌های ارتباطی در حل تعارضات
یکی از کلیدهای اساسی برای حل تعارضات و مدیریت آن‌ها، آموزش مهارت‌های ارتباطی به دانش‌آموزان است. این مهارت‌ها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- گوش دادن فعال
تمرین گوش دادن فعال در کلاس درس و فعالیت‌های گروهی باعث می‌شود دانش‌آموزان قبل از پاسخ یا اعتراض، ابتدا صحبت‌های طرف مقابل را به درستی درک کنند. این مهارت، سوءتفاهم‌های ناشی از عجله در قضاوت را کاهش می‌دهد.
- بیان من-پیام (I-Message)
شیوه صحیح بیان احساسات به جای متهم کردن دیگران، باعث می‌شود فرد بدون تحریک کردن حس دفاعی طرف مقابل، ناراحتی یا نیاز خود را منتقل کند. برای مثال، به جای گفتن «تو همیشه من را مسخره می‌کنی»، می‌توان گفت «من وقتی مسخره می‌شوم، احساس ناامنی می‌کنم».
- همدلی
توانایی درک احساسات و دیدگاه دیگران، بنیاد همزیستی مسالمت‌آمیز است. با همدلی، حتی اگر نتوانیم با نظرات طرف مقابل کاملا موافق باشیم، درک می‌کنیم او چه احساسی دارد. این موضوع از تنش بیشتر جلوگیری می‌کند.
- مدیریت خشم
خشم، اغلب هیجانی است که اگر به خوبی مدیریت نشود، تعارضات کوچک را به درگیری‌های جدی تبدیل می‌کند. آموزش تکنیک‌های آرام‌سازی، تنفس عمیق یا شمارش معکوس پیش از واکنش می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند در لحظات بحرانی، خونسردی بیشتری داشته باشند.
چگونه همزیستی را در مدرسه تقویت کنیم؟
همزیستی در محیط مدرسه بدین معناست که دانش‌آموزان بتوانند با تفاوت‌ها کنار بیایند، همدیگر را حمایت کنند و از ظرفیت‌های گروهی برای پیشرفت همگانی استفاده نمایند. برای تقویت این روحیه، می‌توان اقدامات زیر را در نظر گرفت:
- تشویق به کار گروهی و پروژه‌های مشارکتی
طراحی فعالیت‌های گروهی (مثلا پروژه‌های درسی، نمایش‌های هنری، مسابقات علمی و ورزشی) به طوری که دانش‌آموزان ملزم به همکاری شوند، فرصت فوق‌العاده‌ای برای یادگیری همزیستی است. وقتی هدف مشترکی دنبال شود و دانش‌آموزان ببینند موفقیت‌شان وابسته به تلاش جمعی است، انگیزه آن‌ها برای حل تعارض و پرهیز از درگیری افزایش می‌یابد.
- ایجاد فضای گفت‌وگوی آزاد
برگزاری جلسات یا دایره‌های گفت‌وگو (Circle Time) که در آن دانش‌آموزان بتوانند درباره مسائل شخصی، احساسات، مشکلات یا حتی موضوعات جالب صحبت کنند، به شناخت بهتر از یکدیگر منجر می‌شود. این شناخت متقابل، احتمال سوءتفاهم و شکل‌گیری تعارض را پایین می‌آورد.
- ارزش‌گذاری تنوع و تفاوت
فرهنگ مدرسه باید به گونه‌ای باشد که تفاوت‌های قومی، فرهنگی، زبانی یا حتی سلیقه‌ای به عنوان یک دارایی جمعی پذیرفته شود و از آن استقبال شود. نمایشگاه‌های فرهنگی، روزهای مناسبتی برای معرفی لباس‌ها یا غذاهای محلی، اجرای موسیقی‌های بومی و برنامه‌های متنوع دیگر می‌توانند به افزایش آگاهی و احترام متقابل بین دانش‌آموزان کمک کنند.
- تقویت مهارت حل مسئله
معلمان می‌توانند در دروس مختلف، پروژه‌ها یا تمرین‌هایی ترتیب دهند که مستلزم خلاقیت و یافتن راه‌حل برای مشکلات جمعی باشد. این رویکرد یاد می‌دهد که هر تعارض، یک مسئله قابل حل است و با همفکری و احترام متقابل می‌توان راه‌حلی عادلانه و کارآمد یافت.
از تعارض تا تفاهم؛ نقش حمایتی خانواده و معلمان
معلمان به عنوان الگوی رفتاری در مدرسه، نقشی اساسی در شکل‌دهی به نگرش دانش‌آموزان نسبت به تعارض و همزیستی دارند. زمانی که معلم از مهارت گفت‌وگو و راهبردهای حل مسئله بهره ببرد و در تعامل با دانش‌آموزان روشی منصفانه و عادلانه در پیش گیرد، دانش‌آموزان نیز به طور عملی الگوی صحیح مدیریت و حل تعارض را فرا می‌گیرند. در این راستا، موارد زیر حائز اهمیت است:
- الگوی اخلاقی: معلمانی که با آرامش، احترام و منطق با دانش‌آموزان و همکاران برخورد می‌کنند، به طور غیرمستقیم مهارت‌های حل تعارض و همزیستی را به دانش‌آموزان آموزش می‌دهند.
- ایجاد فرصت گفت‌وگو: به جای تنبیه فوری یا صدور حکم یک طرفه، معلمان می‌توانند جلسات کوتاه گفت‌وگو ترتیب دهند و به دانش‌آموزان درگیر تعارض کمک کنند دیدگاه‌های یکدیگر را بشنوند.
- آموزش مهارت‌های زندگی: گنجاندن مباحث مرتبط با مهارت‌های ارتباطی، کنترل خشم و همدلی در برنامه‌های درسی یا فوق‌برنامه، تاثیر عمیقی بر توانایی دانش‌آموزان در مدیریت و حل تعارض دارد.
- همکاری با مشاوران: در صورت وجود مشاور یا روان‌شناس مدرسه، معلمان می‌توانند در موارد پیچیده از آن‌ها کمک بگیرند تا ریشه تعارض شناسایی شود و راهکاری حرفه‌ای ارائه گردد.
والدین نیز وظیفه دارند الگوی مناسبی از حل تعارض برای فرزندان‌شان باشند. اگر کودکان ببینند والدین‌شان بدون فریاد، توهین و خشونت، اختلافات را حل می‌کنند و به نظرات یکدیگر گوش می‌دهند، همان رفتار را در مدرسه تکرار می‌کنند. تشویق آن‌ها به مشارکت در فعالیت‌های گروهی خارج از مدرسه (نظیر ورزش‌های تیمی یا کلاس‌های مهارتی جمعی) می‌تواند فرصت مفیدی برای تمرین کار گروهی و همزیستی باشد.
نتیجه‌گیری
حل تعارض و تقویت همزیستی در محیط مدرسه، دو روی یک سکه‌اند. مدیریت تعارض به شیوه سالم، اساسا به معنای ایجاد فضایی است که هر فرد احساس کند دیدگاه‌ها و نیازهایش دیده می‌شود و راهی برای همزیستی مسالمت‌آمیز با دیگران وجود دارد. وجود تعارض در میان دانش‌آموزان امری طبیعی است؛ زیرا آن‌ها در سن شکل‌گیری هویت و تمرین مهارت‌های اجتماعی هستند. اما نکته کلیدی، نحوه برخورد با این تعارضات است.
تعارضات اگر به درستی شناسایی شوند، فرصتی برای یادگیری مهارت‌های مهمی چون همدلی، گفت‌وگوی سازنده و همکاری را فراهم می‌آورند.
مدرسه‌ای که در آن دانش‌آموزان بتوانند بدون تهدید و تنش با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و به جای حذف یا سرکوب دیگران، راهی برای همزیستی پیدا کنند، نه تنها به ارتقای سطح آموزشی دست خواهد یافت، بلکه شخصیت فردی و اجتماعی دانش‌آموزان را نیز به شکل معناداری ارتقا می‌دهد.
